Bob Dylan en Galicia (III): Sábado, 17 de xullo de 2004: Auditorio do Monte do Gozo (Santiago)

SET LIST:

Maggie’s Farm

Watching The River Flow

Seeing The Real You At Last

Just Like Tom Thumb’s Blues

Tweedle Dee & Tweedle Dum

I Don’t Believe You (She Acts Like We Never Have Met)

Highway 61 Revisited

Boots Of Spanish Leather

High Water (For Charley Patton)

Summer Days

Mr. Tambourine Man

Like A Rolling Stone

All Along The Watchtower

Cartaz dos Concertos do Novo Milenio. Lou Reed acabou ocupando o lugar de David Bowie, mancado nun ollo pouco antes do festival.

Como o vivín eu:

Outra vez nun festival, de volta en Santiago, e cinco anos despois do imbatible concerto no Sar. Partindo desas premisas, había que ser pesimista? Non tanto, porque dous días antes, en León, eu xa comprobara que Bob Dylan seguía en forma. Estaba máis vello, claro, e como proba de que no plano físico asumía a súa progresiva entrada en decadencia, agora parapetábase detrás dun piano eléctrico apenas audible. Non tocou a guitarra en toda aquela xira (malia que en todo momento houbo unha acústica preparada ao seu carón, o que fixo soñar as primeiras filas). Con todo, aquel novo Dylan vello podía seguir sendo un gran Bob Dylan, e durante algún tempo o foi. No Monte do Gozo volveu brindar unha actuación maxistral que rematou cunha multitude de 25.000 persoas entregada por completo. E logrouno do xeito máis contundente que cabía imaxinar. Dando caña.

Houbo algunhas similitudes formais coa súa primeira visita á Coruña en 1993. Para empezar, o variopinto do público (cunha media de idade moi baixa: moitos mercaran a entrada para ver a The Corrs, que pechaban o cartel daquela derradeira xornada dos chamados Concertos do Novo Milenio). En segundo lugar, o repertorio: como en calquera outro festival, Dylan volveu recurtar catro temas do set tipo, para deixar a duración nuns noventa minutos. E por último, o horario: Dylan volveu saír antes do solpor. Iso lle serviu de excusa para locir lentes de sol en todo momento (non así os seus músicos). A esa hora a xente estaba aínda bastante fría. Pero ata aí calquera semellanza co Concerto dos Mil Anos. O concerto en si non tivo nada que ver co de Riazor. Foi mellor, moitísimo mellor. Porque Bob Dylan así o decidiu, nin máis nin menos.

Antes da súa, asistiramos á accidentada actuación do descoñecidísimo-por-todos Gary Jules (que chegou tarde por culpa do tráfico e rematou apenas vinte minutos despois de comezar porque non era cuestión de retrasar a dun tal Bob Dylan) e a un improvisado mini set acústico de Eva Amaral, que subiu ao escenario precisamente para amenizar a espera por Jules, xa que abrira para Dylan ao longo da súa xira por España e estaba tamén en Santiago (ata ese momento entre o público) para velo por última vez.

Fotos: festivalesderock.com

Naqueles anos, calquera concerto de Bob Dylan viña precedido dunha liturxia infalible: olor a incienso, a deliciosa peza orquestal Hoedown do ballet Rodeo de Aaron Copland (1942) e unha voz en off (a de Al Santos, o road manager) cuxa introdución variaba entre unha versión curta que apenas dicía “Donas e cabaleiros, por favor, déanlle a benvida ao artista do selo Columbia, Bob Dylan!” e outra máis extensa (ao parecer copiada literalmente dunha crónica dun xornalista do xornal The Buffalo News) que engadía “… o recoñecido poeta do rock and roll, a voz da promesa da contracultura dos anos sesenta, o tipo que meteu o folk e o rock na mesma cama, que se cubriu de maquillaxe nos setenta e desapareceu na néboa do abuso de certas substancias, que volveu emerxer para descubrir a Xesús e que de súpeto cambiou de ritmo para asinar algunhas das obras máis poderosas da súa carreira a finais dos anos noventa…Donas e cabaleiros, Bob Dylan!” Aquel soleado sábado de xullo no Monte Gozo primeiro foi o cheiro, despois os primeiros compases da peza de Copland que nos transportaban á Conquista do Salvaxe Oeste e, por fin, a voz grave de Santos acompañando a aparición sobre o escenario duns tipos moi serios vestidos con levitas e traxes escuros. Parecían cinco foraxidos saídos dun western. O que pechaba o grupo, tocado cun sombreiro de ala ancha de cor beige, era Bob Dylan.

É moi pouco probable que un tipo que tocaba cada día nun sitio e cada semana en varios países lembrase o ben que o pasara na súa visita anterior a aquela cidade. Aquel día Dylan fixo un pouco máis grande a súa lenda porque lle apeteceu, nin máis nin menos. Vimos a súa mellor versión posible, que xa non era tan boa como a do 99, claro, pero seguía sendo marabillosa. Puido limitarse a cubrir o expediente e tocar de portas para dentro, deixarse levar como fixera once anos antes na Coruña. Ou puido ser condescendente e artellar un repertorio conformista, malia que moi poucas veces tirara desa estratexia ao longo da súa carreira. Pero Dylan decidiu rockear. Apretar os dentes e volvear patear cús. Fresco despois dun día de asueto tras o concerto en León (quen sabe onde se meteu), encantado de tocar a unha hora tan americana (ao día seguinte en Vilar de Mouros, Portugal, non pisaría o escenario ata case a medianoite) e animado por aquela multitude de post adolescentes que o recibiron con vítores e dispostos a se deixar convencer, Dylan lanzou poucos pero moi precisos golpes. Igual que un vello campión dos pesos pesados: se cadra algo lento no xogo de pés, pero cunha pegada tremenda. Como todo saúdo escupiu os primeiros versos de Maggie’s Farm nun arranxo áspero e sen domesticar. Os músicos subíronse ao tren en marcha, probablemente nin o seu fiel Tony Garnier soubese ata poucos minutos antes con que ían abrir fogo. Tamén seguía ao seu carón Larry Campbell, que intensificou o seu labor exquisito como multiinstrumentista en ausencia xa de Bucky Baxter, fóra da banda desde o verán do 99. Tras varios cambios na formación, desde había un mes o segundo guitarrista era Stu Kimball, un vello colaborador dos tempos de Empire Burlesque. Tipo hierático, case impasible, sempre nun segundo plano, Kimball non conta con excesivos apoios entre os fans acérrimos, pero algo bo debe de ter cando continúa no posto no momento de escribir estas liñas, máis dunha década despois daquel tour. Tamén houbera relevo na batería: George Receli, oriundo de Nova Orleáns como Garnier e cunha folla de servizos na que figuran gravacións con James Brown, Willie Nelson, Keith Richards, Lou Reed ou Etta james, aporreaba agora os tambores sen perder un ápice da contundencia nin da precisión de David Kemper, que deixara o combo a finais de 2001, pouco despois da publicación de Love And Theft. Receli tamén segue acompañando o bardo de Duluth hoxendía.

Fotos: festivalesderock.com

Dylan deixou para a recta fina os poucos éxitos que decidiu incluír no set. Unha fibrosa Watching The River Flow, na que Campbell e Kimball intercambiaron solos, acabou de render o respetable. En apenas dez minutos, o tipiño das lentes escuras e o chapeo que se encorvaba ante o piano tíñanos a todos onde quería. Dirixía con acenos case imperceptibles unha banda cómoda pero en ningún momento acomodada. Cada verso era unha labazada, cada compás un sopetón, e Dylan decidiu tensar un pouco máis a corda para revisar unha das súas mellores cancións dos anos 80, a nunca ben ponderada Seeing The Real You At Last, habitual nos set lists desde mediados da década anterior. Un tema que en directo adquire a súa verdadeira dimensión grazas a un riff sinxelo pero moi efectivo e, sobre todo, á convicción coa que o seu autor entrega sempre cada estrofa. Unha sorte de exorcismo sentimental atronador, con Recile dándolle á caixa e aos toms como se lle fosen prohibir tocar o resto da súa vida. En Just Like Tom Thumb’s Blues, outra canción pola que evidenciou predilección ao longo dos anos, Dylan entrou antes de tempo e puxo a proba os reflexos dos seus músicos, que houberon de abortar a introducción pola metade. Falla de concentración ou exceso de gañas? Tanto ten. Dylan estaba fino ata coa harmónica, e a súa castigada gorxa afinou con solvencia ao longo de todo o concerto. Botou man da primeira peza recente, Tweedle Dee & Tweedle Dum, que foi de menos a máis para rematar, outra vez, moi moi arriba. E o que podía parecer un respiro cando menos parcial, I Don’t Believe You (She Acts Like We Never Have Met), retomou o espírito do arranxo do 66 para manter a intensidade. A sensación xeral naquel momento era a de satisfacción ante o estado de forma (e de humor) dunha estrela con sona de impredecible e demasiados anos ás costas como para lembrar o seu mellor momento. Pero daquela, cando non lle quedaba nada que demostrar, Dylan botou man da primeira canción en común co repertorio exhibido no Multiusos do Sar cinco anos antes. Teñamos isto en perspectiva: ata ese momento non repetira ningunha, e a actuación estaba a ser doutra volta sobresaínte. Cantos artistas poden presumir do mesmo? Cantos dispoñen dun repertorio tan rico? Soou Highway 61 Revisited, armamento pesado. O vello campión quería gañar por KO despois de todo, e aquela audiencia nova e plural, que demostrou non ter prexuízos de ningún tipo, estourou alborozada. E así, cando nos tiña rendidos, á súa mercede, Dylan mandounos á lona cunha revisión emocionante e delicada de Boots Of Spanish Leather, que, non sendo un dos seus hits, si provocou o aplauso xeralizado cando chegou ao seu verso máis emblemático, aquel que percorre “as montañas de Madrid ou a costa de Barcelona”. Boots entendeuse como o agasallo que era e, o que é máis importante, impuxo un silencio inaudito nun recinto como o do Monte do Gozo: máis de vinte e cinco mil persoas contendo a respiración mentres Dylan pintaba con mimo, unha vez máis, unha auténtica obra mestra. Corenta anos despois de que un mozo de vintepoucos anos a escribira para a súa noiva da época, as botas de coiro español seguían relucentes.

Foto: festivalesderock.com

Erguémonos porque aínda queriamos máis, e apañamos máis tortazos: High Water, unha canción que no directo se desentende por completo do ambiente introspectivo da versión incluída en Love & Theft para abrazar o jump blues. Unha das súas cancións máis difíciles e sombrías encaixaba deste xeito á perfección no repertorio escollido para un festival poboado, sobre todo, por neófitos. O concerto xa derivara nunha celebración da Música en si mesma cando o mito e a súa banda se fundiron noutra das pezas daquel último álbum ata entón, unha eufórica Summer Days na que Dylan homenaxea o rock and roll primitivo, inmediato e brincador. Tres acordes estirados durante dez minutos de éxtase e frenesí, con Campbell e Kimball medindo de novo as súas forzas e o xefe chimpando e gozando como un neno pequeno detrás do piano, antes de botar o enésimo trago da beberaxe de cor verde que repousaba xunto ao Óscar que locía ao seu carón (unha réplica do que acadadara en 2001 por Things Have Changed, a canción que compuxo para o filme Wonder Boys de Curtis Hanson), situarse por primeira vez en metade do escenario flanqueado polos seus secuaces, recibir en silencio unha interminable ovación e, por fin, desaparecer entre bambalinas.

De rematar aí, teriamos presenciado un show fabuloso, pero quen máis quen menos sabía que aínda faltaban os bises. E aí, por unha vez, Dylan evitou as estradas secundarias e fixou o limitador de velocidade, unha vez instalado na autoestrada: Mr Tambourine Man, Like A Rolling Stone e All Along The Watchtower. Nalgúns dos últimos concertos alternara a primeira con outros clásicos semellantes como Don’t Think Twice, It’s Alright ou Forever Young, pero viña sendo a terna habitual, a única parte previsible dunha xira na que Dylan levou ata o extremo esa vella máxima dos seus fans de que cada un dos seus recitais é completamente distinto do anterior. Foron bises celebrados e coreados, malia interpretarse quizais cun punto menos de punch que as cancións anteriores (en particular Tambourine Man), ao trote, como se a banda fose consciente de que aquel combate estaba gañado e había que ir pensando xa no seguinte. Antes de Watchtower, Dylan volveu saír de detrás do teclado para presentar os músicos coa súa coñecida economía verbal: “Grazas a todos!” foi canto dixo ademais do instrumento que tocaba cada un dos seus compinches. E despois dunha relectura hendrixiana da xoia que estreara en 1967 no álbum John Wesley Harding, un derradeiro saúdo desde o centro do escenario (todos serios e estáticos, apenas abrumados polo clamor da multitude) e… ata sempre. Ou ata a próxima.

O que dixo a prensa:

“Bob Dylan ha ofrecido esta noche la última de sus actuaciones de este año en España. Ha sido en los Conciertos del Nuevo Milenio en Santiago de Compostela, ante unas 25.000 personas que se han rendido a la música del cantante, quien ha alternado temas clásicos y composiciones recientes. El artista de Minnesota ha optado en esta gira por los teclados frente a su clásica guitarra, aunque ello no ha impedido ver al Dylan más rockero, que ha despertado las ovaciones de sus incondicionales (…) Con uno de sus clásicos, Maggie’s faro (sic), comenzó el recital en el que sin decepcionar a los nostálgicos ha sido también fiel a sus últimas composiciones (…) Tras poco más de una hora de actuación, Bob Dylan salió del escenario sólo por unos minutos. A la hora de los bises primero llegó Mr. Tambourine man, aunque con una versión casi irreconocible. También reinventó para la ocasión Like a rolling stone, de forma más pausada y con una voz más grave, mientras el público no podía reprimir cantarla al estilo clásico. All along the watchtower ha puesto fin a cerca de hora y media de música, cuando el sol ya se había puesto en Santiago, en el concierto más multitudinario y luminoso de Dylan en España.” (Axencia EFE)

“Dylan ha demostrado en Santiago que, a pesar de sus 64 años (N. do A. eran 63 daquela) y su fama de frío y antipático con el público en los conciertos, sabe cómo ganarse a un foro de más de 25.000 personas. La última y tercera jornada de los Conciertos del Nuevo Milenio se trataba de una cita imprescindible y así lo confirmó su actuación. Encandiló a jóvenes y fans de siempre con un repertorio en el que dejó para los bises sus temas más míticos como ‘Like a rolling stone’, ‘All along the watchtower’ o la irreconocible, por versioneada, ‘Mr Tambourine Man’. Dylan no saludó -ni hola, ni buenas noches, ni nada- actitud habitual y que no genera ya sorpresa, ya que el cantautor de Minnessota es conocido por su escasa o nula participación con el público, que lo tiene acusado de frío (…) No obstante, el Dylan huraño en palabras con el público no lo hizo así con su repertorio, apostó por los temas clásicos, como el que abrió ‘Highway 61’y el público, conocedor de su actitud poco recíproca, agredeció el repertorio con constantes aplausos y jaleos juveniles de ‘oe, oe…’. Tras tres cuartos de hora da por cumplida su actuación y da las gracias, el público le insiste en un bis, que predeciblemente, como en el resto de la gira cumple y alarga su presencia en el escenario media hora más. Aquí es donde se entrega regando sus temas icono y haciendo una concesión a los clásicos: ‘Like a rolling stone’, ‘Mr Tambourine Man’ , versionada hasta lo irreconocible; o la, en este caso versioneada por U-2 ‘Rathel and hum’ (N. do A.: refírese a All Along The Watchtower, que U2 incluiu no seu álbum Rattle And Hum). El chico de apariencia frágil y susurrando a media voz Blowin in the wind, aunque en este caso el público congregado en Santiago no pudo disfrutarlo. Cambió su nombre de Zimmerman por el de Dylan, en memoria y homenaje al enorme poeta irlandés Dylan Thomas. Y aunque, en algunos de sus últimos conciertos, hubo quien puso en duda sus directos y criticó su distancia y poca implicación con el público, sigue siendo, y así lo ha demostrado, imprescindible.” (Europa Press)

Bob Dylan en Galicia (II): Venres, 9 de abril de 1999: Pavillón Fontes do Sar (Santiago)

SET LIST:

You’re Gonna Quit Me

Mr. Tambourine Man

The Times They Are A-Changin’

Don’t Think Twice, It’s All Right

Tangled Up In Blue

One Too Many Mornings

4th Time Around

God Knows

Just Like A Woman

Stuck Inside Of Mobile With The Memphis Blues Again

Make You Feel My Love

Can’t Wait

Like A Rolling Stone

Love Sick

Rainy Day Women #12 & 35

Blowin’ In The Wind

Highway 61 Revisited

Como o vivín eu:

O de Alfredo Santaelena na Copa do Rei de 1995 contra o Valencia foi o gol da miña vida. Por diante dos de Donato e Makaay que aseguraron a Liga do 2000 ou os de Sergio e Tristán no chamado Centenariazo da Copa de 2002 ante o Real Madrid no Bernabeu. Por diante do terceiro de Pandiani na histórica remontada fronte ao Paris Saint Germain, de calquera dos catro contra o Milán en Riazor naquela eliminatoria de cuartos de final da Liga de Campións. Por diante, tamén, do gol de Iniesta, na final do Mundial de Sudáfrica. O de Alfredo naquela final suspendida pola saraiba e reanudada tres días despois foi o gol que fixo campión por primeira vez o meu Deportivo. Houbo outros antes e despois, máis bonitos e quizais máis importantes, pero ése é para min o que máis significa.

Do mesmo xeito, o concerto de Bob Dylan no Multiusos do Sar de Santiago en 1999 é o meu Concerto con maiúsculas. Fun testemuña de recitais máis multitudinarios, con mellor calidade acústica e repercusión a todos os niveis, pero esas foron as dúas mellores horas que pasei ao pé dun escenario. Houbo outros sete mil afortunados que foron testemuñas tamén dunha actuación simplemente perfecta. Todos eles coincidirán en que non esaxero.

As circunstancias contribuíron a fixar aquela xornada na miña memoria coa mellor das caligrafías. Primeiro, porque a media tarde cantei por primeira vez nunha emisora de radio, e foi unha estrea ao grande: en La Ventana, programa daquela conducido por Gemma Nierga na Cadena SER. Acompañado á guitarra polo meu camarada Borja Fraga, atrevinme coa derradeira estrofa de To Ramona, no que se pode considerar un embrión da banda tributo a Dylan que montamos xuntos anos despois, The Highlights. En segundo lugar, aquel 9 de abril o encargado de abrir o concerto do meu ídolo foi o meu artista favorito da historia do rock en castelán, Andrés Calamaro, que acababa de publicar o seu cumio creativo, Honestidad Brutal. Calamaro compareceu en formato de trío acústico, visiblemente sobreexcitado, tanto no sentido estritamente emocional da expresión como no tóxico. A súa actuación, que comezou con Alta Suciedad e rematou cunha gran revisión do Seven Days dylaniano, foi de menos a máis, e incluiu pequenas homenaxes veladas aos Stones, Elvis ou Bob Marley entre outros. Unha vez rematou, Calamaro baixou á primeira fila cunha botella de auga das de litro e medio para non perder detalle da actuación de Bob Dylan. Eu estaba apenas un par de metros detrás del, que gozou como resto e mesmo se excusou educadamente cando alguén lle pediu un autógrafo pouco oportuno en metade dalgunha canción.

Foto: Lavandeira Jr.

Pero, ao cabo, todos estes factores tiveron unha relevancia moi cativa naquela noite colosal. O verdadeiramente importante foi ver a Bob Dylan na súa mellor versión, que é moito dicir. Un Dylan pletórico de enerxía e humor, flaco coma nunca, recuperado física e artísticamente despois de superar en 1997 unha grave doenza cardíaca e de editar, meses máis tarde, a súa volta ao Olimpo, Time Out Of Mind. Un Dylan que, á beira do novo milenio, vestía como un cabaleiro do século anterior e lograra, por fin, encarreirar a súa madurez creativa, acompañado dunha banda xa consolidada tras moitas boas actuacións a un ritmo case imposible de bater (máis de 100 concertos ao ano por aquel entón), na que permanecían Tony Garnier e Bucky Baxter, e había dúas caras novas respecto da visita anterior a terras galegas, as de David Kemper na batería e Larry Campbell tocando calquera cousa con cordas, principalmente guitarras.

Todo naquel concerto foi unha auténtica gozada. O ambiente, a posta en escena, a actitude da estrela, a demostración de facultades dos seus músicos, o repertorio… O que presenciamos as sete mil persoas que ateigabamos o Pavillón Multiusos Fontes do Sar foi tan grande que as deficiencias acústicas do recinto non supuxeron un lastre para ninguén. Aquela noite, Bob Dylan e a súa banda soaron tan ben que non houbo pero ningún. Bueno, o de algún redactor xefe resentido que arremeteu contra o artista pola súa xa vella teima de evitar ser fotografado. Aínda a día de hoxe, cada vez que regresa a España de xira hai quen segue enchendo páxinas con iso, malia que ten o mesmo sentido que recriminarlle a Raphael que vista sempre de negro ou aos Burning que non toquen boleros…

Pero volvamos ao Concerto. A aquel venres de abril do 99 no que os astros decidiron aliñarse. Dylan mantiña o costume de abrir fogo cun cover tradicional, e neste caso escolleu a festiva You’re Gonna Quit Me, gravada, como o Hard Times co que saudara na Coruña, para o álbum Good As I Been To You (1993). Se ben esta deixara frío ao público de Riazor, Quit Me revelouse de contado como un gran acerto. Case ninguén a coñecia, claro, pero sentou as bases do que sería o recital: unha inmersión nas raíces da carreira de Bob Dylan e, por extensión, da música americana en xeral, executada con mestría enérxica, con elegancia e con paixón a partes iguais. Deu o mesmo que o final do tema pillase a Kemper un tanto desprevenido, aquela fabulosa engranaxe folk apenas chirriou un segundo e, sen solución de continuidade, escoitamos os primeiros acordes de Mr Tambourine Man, seguida de The Times They’re A-Changin’. As dúas, executadas coa solemnidade das grandes ocasións. En menos dun cuarto de hora, o recital xa cheiraba inequívocamente a victoria. Outros dous clásicos indiscutibles, Don’t Think Twice It’s Alright e Tangled Up In Blue (único momento no que soplou a harmónica en toda a noite, nun solo punzante, inspirado) tomaron o relevo acelerando o tempo e mantendo a intensidade. Non era tanto o que Dylan estaba tocando senon como o estaba interpretando. Non parecía o mesmo tipo ausente e metido en si mesmo do festival dos Mil Anos. Agora movía o corpo posuído pola música, e tiña engaiolado o respetable cuns contoneos-chimpos-pasos de baile imposibles de imitar. Como se apagase centos de cabichas invisibles espalladas polo escenario. Como se o chan estivese cuberto de lava incandescente. Cando volveu levantar o pé para entonar One Too Many Mornings, o público xa comía da súa man. Non creo que moitos asistentes soubesen que canción estaba tocando, e menos aínda cando a continuación atacou 4th Time Around (que algún cronista confundiu co Norwegian Wood dos Beatles, no que Dylan se inspirara para compoñela). Non hai tantos fans de Bob Dylan en España. Está comprobado: máis da metade da xente que acode aos seus recitais apenas é quen de nomear media ducia deas súas composicións. Pero aquela noite daba o mesmo. Todas soaron poderosas e convincentes. Bob Dylan e a súa banda eran una máquina sutil que nos transportaba a outra época, aos xermolos mesmos da música popular estadounidense. Kemper, máis austero nas formas que Winston Watson, fundíase con Tony Garnier nunha base rítmica impecable. Por diante, Dylan saía airoso de cada pique con Campbell, compensando a súa obvia inferioridade técnica cunha expresividade case chaplinesca coa que nos transmitía moito máis que con calquera discurso condescendente entre canción e canción. De feito, deu as grazas ao rematar You’re Gonna Quit Me e xa non volveu facelo ata o momento no que presentou os músicos, xa na recta final do concerto. E a ninguén pareceu importarlle!

Meses antes daquela visita, Columbia publicara a segunda entrega das Bootleg Series (o chamado Volume 4, que achegaba o histórico concerto de 1966 en Manchester). Durante aquela xira, o artista comparecía completamente so e coa guitarra acústica na primeira metade dos concertos. O espectáculo que vimos en Santiago en 1999 homenaxeaba en parte aquel formato, se ben a banda o arroupou en todo momento. Porén, as guitarras eléctricas non apareceron ata a segunda parte do show. Fixérono cunha canción que Dylan non interpretaba desde había cousa de dous anos: God Knows, unha peza agochada na cara B dun dos seus discos menos reivindicados, Under The Red Sky (1990). De menos a máis, cos distintos instrumentos incorporándose de xeito sucesivo, a revisión foi formidable. Ata o punto de se converter, musicalmente falando, nun dos mellores momentos daquela noite máxica. De seguido, Dylan entregou outro gran clásico, nada menos que Just Like A Woman, cuxos retrousos foron coreados como cabía agardar. Non excesivamente ben cantada, bastante lenta e aínda así cun pouso festeiro que a emparentou con Stuck Inside Of Mobile With The Memphis Blues Again. Que diferenza coa versión de Riazor no 93! Agora este tema, sostido sobre todo pola guitarra steel de Bucky Baxter, foi celebrado pola audiencia como un gran éxito grazas á popular adaptación de Kiko Veneno. E iso que a versión foi moito menos saltarina e non incitou ao alborozo ata o crescendo instrumental co que rematou. Daquela, o Pavillón do Sar negábase a espertar do soño, quería prorrogar ata o infinito aquela clase maxistral que lle brindaba a maior lenda viva da música contemporánea. Porque aquela noite si. Aquela noite Bob Dylan locía exultante a súa condición de mito. E o carisma que botaramos en falta a vez anterior agora lle escorría pola tempa con cada pinga de suor.

Foto: dylanstubs.com

Nun determinado momento, milleiros de voces eufóricas atopáronse de xeito espontáneo nun cántico habitual nos estadios de fútbol (enténdase: oé-oé-oé, etc), desafiando o artista estadounidense ao aínda máis difícil. Faltaba por comprobar como se recibía o material máis fresco, aquel que ningún dos presentes escoitara antes en directo. Así que, sen esperar a que se calmasen os ánimos, Dylan entoou os primeiros versos de Make You Feel My Love, a balada máis romántica de Time Out Of Mind, un tema que daquela estaba só ao alcance dos máis fieis, malia unha primeira versión publicada pouco antes por Billy Joel. A lectura que fixo, moi fiel á orixinal, pareceu reducir as dimensións do recinto. Como se Dylan a estivese cantando para cada un de nós. E cando rematou, unha ovación pechada substituiu os berros de algarabía. A banda seguiu tensando a corda con Can’t Wait, un blues escuro cun leve toque funky, pertencente ao mesmo disco. Aquel 9 de abril daba igual o que nos ofrecesen: Dylan e a súa banda estaban on fire. Por iso, os primeiros acordes de Like A Rolling Stone, que avisaban de que a cousa ía camiño da súa fin, foron acollidos con vítores pero, a dicir verdade, non melloraron demasiado o panorama. Fundamentalmente porque iso era imposible. Antes, Bob Dylan dirixiuse ao público por segunda e última vez para presentar os seus músicos. Un por un foron recoñecidos como heroes. E por fin, fraseando ao borde da preguiza, como tirando da canción para atrás, o mellor cantautor de todos os tempos acometeu a máis mítica das súas composicións como o xinete que se sabe a lombos do cabalo gañador no Derby de Kentucky. Gozou levándoo ao trote nas primeiras estrofas e deixounos galopar nos retrousos. O cabalo acabou por se desbocar cando David Kemper comezou a aporrear os timbais como se lle fose a vida no intento. De súpeto, a penumbra tinguiu o escenario. Pero queriamos máis, moito máis.

Cinco siluetas emerxeron de entre as sombras e recolleron de novo os instrumentos. Aínda ás escuras, recoñecín o ritmo cansino e constante de Love Sick, que evoca o das agullas dun vello reloxo en metade dunha noite de insomnio. Terceiro achegamento ao material máis recente daquela, e outro dos mellores momentos de todo o concerto. Unha gran canción de desazón amorosa que interpretou con rudeza e case con pesimismo. Cando uns focos brancos iluminaron de xeito fantasmal o rostro de Dylan acompañando a percusión dos retrousos, aquela obra mestra acabou de tomar corpo. Kemper marcou a continuación unha entrada inequívoca e a banda seguiuno para acometer Rainy Day Women #12&35, unha das cancións máis falcatrueiras e divertidas do seu autor. Esparexemento xeral. Lembro que subín sobre os meus ombreiros o meu amigo Borja. E os dous estamos convencidos, aínda a día de hoxe, de que Dylan nos dedicou un sorriso cómplice sen deixar de bailar ao seu particular xeito. A nós. Antes de se retirar novamente, Dylan desfíxose da Stratocaster e volveu agarrar a guitarra acústica. Con parsimonia, a banda comezou a debullar a derradeira liña do guión previsto, unha deliciosa relectura de… Blowin’ In The Wind! Máis cerimoniosa que nunca, co apoio dos coros de Campbell e Baxter nos retrousos. Un novo clímax que acabou por converter ao dylanismo ata o último dos excépticos. Era o colofón, a guinda dun pastel delicioso. Cos versos máis repetidos, coa melodía (prestada do tema tradicional No More Auction Block, xa o sei, descansen os puristas) máis veces revisitada por outros artistas de toda a súa carreira, Bob Dylan pintaba, unha vez máis, un cadro completamente novo e marabilloso. E con el baixo do brazo abandonou por segunda vez o escenario. A definitiva? Con Dylan non podes dar nunca nada por suposto. Non estaba a ser una noite calquera, non estaba a ser un concerto máis. De feito, ningunha das dez seguintes paradas españolas da xira foi como aquela. Por iso en Santiago, só en Santiago, o artista volveu comparecer ante o público unha vez máis. E quixo asegurarse de que, por fin, tiñamos de abondo cun Highway 61 Revisited frenético. A bomba H caeu sobre o Sar. A deflagración durou uns catro minutos e medio e, despois, o silencio…

O que dixo a prensa:

“Dylan ofreció su mejor cara en el Multiusos del Sar. Habló y bromeó con el público de las primeras filas e incluso hizo algunos movimientos de pie que, en su caso, podrían clasificarse como baile. Recuperado de una pericarditis que hizo temer por su salud, en Santiago se mostró en forma y ofreció un recital en el que junto a algunos clásicos, brillaron con luz propia las canciones del excelente Time Out Of Mind, el disco de 1997 que ha relanzado su carrera.” (La Voz de Galicia)

Crónica do Faro de Vigo, sábado 10 de abril de 1999. Os meus queridos compañeiros de promoción Nacho Mojón e Paula Pérez, daquela recén licenciados, confundiron 4th Time Around con Norwegian Wood dos Beatles. Pecado venial… O de Just Like A Woman e a Raíña da Inglaterra téñoo que llelo preguntar porque nunca tal vin…

 

Bob Dylan en Galicia (I): Venres, 9 de xullo de 1993: Estadio de Riazor (A Coruña)

Ata o momento de redactar estas liñas, son catro as veces que Bob Dylan pisou a nosa terra. Tiven a oportunidade de poder presenciar moi de preto eses catro recitais celebrados nos anos 1993 (A Coruña, Estadio de Riazor), 1999 (Santiago, Multiusos Fontes do Sar), 2004 (Santiago, Monte do Gozo) e 2008 (Vigo, IFEVI). Como podes imaxinar, foron catro noites que non poderei esquecer. Dylan visitounos en distintos estados de forma e inspiración, non sempre contentou a todos (sempre acoden algúns desinformados agardando ver o profeta da protesta, ou escoitar a voz dun neno de vinte anos e non a dun vello de setenta con milleiros de concertos e millóns de quilómetros ás costas), pero fixo ben o seu traballo, aínda que cada vez dun xeito diferente. Poucas, moi poucas das crónicas que lin deses concertos refrendan o que eu experimentei in situ. Así que voume tomar a licenza de desafiar a miña memoria e ser, coa perspectiva do tempo, o máis xusto que a miña condición de seareiro me permita… coa valiosa axuda das correspondentes gravacións piratas de audio que fun conseguindo ao longo destes anos.

Cartaz do evento. A última hora, o 8 de xullo George Benson substituiu a Gary Moore, vítima dunha otite. Tampouco veu James Brown o día 10. O seu lugar ocupárono Bo Diddley e Jerry Lee Lewis, que apenas actuou 20 minutos tras patear un cámara e ser abroncado polo público. Fonte: xornal ABC

SET LIST:

Hard Times

Stuck Inside Of Mobile With The Memphis Blues Again

All Along The Watchtower

Just Like A Woman

Tangled Up In Blue

The Man In Me

Watching The River Flow

Little Moses

Boots Of Spanish Leather

Mr. Tambourine Man

Maggie’s Farm

Ballad Of A Thin Man

It Ain’t Me, Babe

Foto: La Voz de Galicia

Como o vivín eu:

Demasiado cedo. Por suposto, celebro ter sido un dos asistentes (en primeira fila) ao primeiro concerto que Bob Dylan ofreceu en Galicia. Pero daquela eu tiña tan só 17 aniños e apenas oito ou dez vinilos seus na estantería. Moi escasa bagaxe para me enfrontar á actuación dun artista que estaba daquela inmerso nun proceso de reinvención, cando menos en directo, logo dun moi titubeante inicio de década. Lembro unha certa dose de frustración ao non recoñecer varias das cancións que tocou aquel serán e ao non escoitar boa parte das que daba por suposto que si interpretaría.

Dylan chegaba á Coruña para actuar na segunda das tres xornadas dun evento irrepetible, o Concerto dos Mil Anos, o evento cultural máis ambicioso do programa de festexos do Xacobeo 93 (o do Pelegrín), unha celebración dos clásicos do rock sen precedentes xa non só en Galicia senon en toda España. Trinta e tantas mil persoas de todas as tribus urbanas imaxinables (rockers, mods, heavies, punkies, hippies, pijos disfrazados de hippies…) convivindo en harmonía no meu querido estadio de Riazor para ver sobre o escenario a Chuck Berry, Neil Young, Sting, Chris Isaak, The Kinks, Robert Plant, Eric Burdon, John Mayall, Jerry Lee Lewis, George Benson, Wilson Pickett, Bo Diddley… e Dylan. O abono para as tres xornadas custou seis mil pesetas da época, o que hoxe serían uns trinta e seis euros. No momento de mercalo, a organización do Xacobeo 93, dependente da Xunta de Galicia, especulaba aínda cun cartel imposible, que se foi concretando cos nomes antes citados mentres caían outros como os de Eric Clapton, James Brown, The Velvet Underground (cuxa formación orixinal se reunira aquel ano para saír de xira por última vez) ou Gary Moore, que foi baixa de última hora por motivos de saúde, ata o punto de aparecer no cartaz co que estaba empapelada media cidade.

O de Riazor foi o quinto dos seis concertos de Bob Dylan en España naquel mes de xullo, dentro dunha estraña xira que o levou primeiro por Barcelona e Vitoria para despois ir ata Irlanda e regresar para pasar despois por Huesca, Xixón e, por fin, A Coruña. Ao se tratar dun festival, acurtou o repertorio, pero, con todo, foi o músico máis xeneroso de cantos compareceron naquela orxía musical de nos tres días e pasou máis de hora e media subido ao escenario.

Dylan obrigou a modificar os horarios no último momento ante a súa negativa a ser filmado e a que a súa imaxe aparecese proxectada nas pantallas xigantes instaladas no estadio. Como a gran figura que era, estaba previsto que pechase aquela segunda xornada, como fixera Sting o día anterior, pero esa esixencia (que non era nova pola súa parte pero que debeu de coller á organización coa garda baixa) provocou a súa saída a escena cando case ninguén entre o público contaba con el. Apareceu puntual, aínda coa luz do día, xusto despois de The Kinks, sen fanfarria nen anuncio de ningún tipo. Vestía un pantalón negro ribeteado, un chaleco de coiro da mesma cor e unha horripilante camisa estampada. E coa metade do público desprevenido, rasgou os primeiros acordes de Hard Times, un dos temas do seu disco máis recente naquel momento, Good As I Been To You. Naturalmente, sen dar as boas tardes.

Foto: dylanstubs.com

O baixista Tony Garnier xa mandaba nunha banda que completaban J.J. Jackson á guitarra, Bucky Baxter co slide, a mandolina e o acordeón, e o baterista Winston Watson, cuxa vehemencia coas baquetas foi especialmente celebrada desde o foso de Riazor. Dylan mantería estable o grupo durante os anos seguintes: con eses mesmos músicos presentouse no festival de Woodstock de 1994 (que conmemoraba o 25 aniversario do primeiro), gravou poucos meses máis tarde o álbum ao vivo MTV Unplugged, tomou parte na celebración do 80º aniversario de Frank Sinatra nos Ánxeles a finais do ano seguinte, e acodiu ao Congreso Eucarístico de Boloña en 1997, para a súa tan comentada actuación diante do Papa Xoán Paulo II.

Pero o da Coruña foi un concerto sen a química interna e a pegada tremenda que aquela banda foi adquirindo co paso do tempo. Tamén foi un recital frío de cara ao espectador, con moitos dos temas estirados en longas pasaxes instrumentais semi improvisadas, que trasladaban a sensación de estar asistindo máis a unha jam session nun pequeno club ou a un ensaio que a un concerto de rock de grandes dimensións. Non se pode dicir que Dylan escatimase clásicos: tras Hard Times, cambiou a Martin por unha Stratocaster escura e atacou unha saltarina Memphis Blues Again (que Kiko Veneno adaptaría ao castelán un par de anos máis tarde en clave de rumba) para, de seguido, botar man de munición pesada e encadear All Along The Watchtower (algo plana e carente da emoción que si lle imprimira Neil Young apenas 24 horas antes arroupado por Booker T & the MGs), Just Like a Woman (máis rockeira do habitual, co público celebrando cada retrouso e Dylan a piques de estropear o momento cun pobre solo de harmónica) e Tangled Up In Blue (afiada no fraseo e moi contundente de execución, grazas sobre todo á guitarra de Jackson).

Foto: dylanstubs.com

Cando a mecha semellaba prendida, un The Man In Me errático e a anos luz do seu encanto soul orixinal, volveu arrefriar os ánimos. Á súa maneira, coa mirada baixa e o xesto grave, Dylan exprimía as súas cordas vocais, pero o resultado era irregular. Mellorou un chisco con Watching The River Flow, porque un blues acelerado sempre é un bo recurso, e máis nun show grande como aquel, sen compadreos nen parafernalias. Alí contaba só a música e a xente semellaba querer celebrar o mero feito de ter diante a Bob Dylan en persoa. Pouco importaba se tocaba cancións descoñecidas pola maioría. Bastaba con que tivesen certo aire festivo… Pero daquela chegou o mini set acústico central, que comezou con Little Moses, unha (fermosa) canción tradicional de temática bíblica, fixa no repertorio da época e executada con delicadeza. O menos parecido a unha concesión por parte do artista, que si pareceu escoller para a ocasión a seguinte peza do repertorio, unha Boots Of Spanish Leather que soou sentida e áspera a un tempo, adornada con outro errático solo de harmónica, á que sucedeu Mr Tambourine Man na misma liña de imperfección pero co pedigrí suficiente como para saír airosa ante un público tan heteroxéneo e desconcertado.

Volveu Dylan pola Stratocaster co mesmo aire ausente e taciturno. Moitos dedos cruzados agardando escoitar Like A Rolling Stone ou Blowin’ In The Wind, moitos espectadores conscientes de que aquelo estaba a piques de rematar. E a despedida foi rockeira de seu, despiadada case, con dous temas da súa época máis gloriosa, que foron dúas labazadas, dúas declaracións de principios: Maggie’s Farm e Ballad Of A Thin Man. En versións, de novo, mellorables pero á vez incontestables, co seu autor sumerxido en rudimentarias frases de guitarra de apenas tres notas, técnica que iría optimizando co paso dos anos ata se converter nun guitarrista case impresionista, tan limitado como efectivo.

Foto: La Voz de Galicia

Aquel día, Dylan e a súa banda tocaron para si mesmos e para quen os quixo escoitar. Tocaron moito e, por momentos, tocaron moi ben, pero sen se preocupar o máis mínimo por conectar coa audiencia por outra vía que non fose a estritamente instrumental. A calidade técnica do son tampouco axudou. Aínda que hai que facerse cargo de que manexar nun estadio unha mesa de mesturas para un concerto de The Kinks, outro de Robert Plant e, entre medias, outro de Bob Dylan, non debe de resultar doado en absoluto. Pero, escoitado con vinte anos de distancia, non podo dicir que fose un recital soberbio, sobre todo con outras actuacións. A Dylan faltoulle ese extra que se lle presupón de serie pero que naquel tempo semellaba esgotado: o carisma. Non deu a impresión de estar moi convencido de que tocar ante trinta mil persoas fose o mellor plan posible para aquela tarde de sábado. Sabía, por suposto, que moita daquela xente non acodira expresamente a velo a el e, se cadra tamén por iso, limitouse a cubrir o expediente a meirande parte do tempo.

Con todo, gustoume a súa voz. Nasal, por suposto, pero afinada. E ese aceno facial co que cantou, que calquera confundiría cun sorriso as máis das veces. Non deu as gracias, non se achegou á beira do escenario para saudar, non ergueu a man a modo de despedida. Pero atendeu a petición dun bis regresando ao escenario para nos agasallar, de novo en acústico, cun It Ain’t Me, Babe que algúns gozamos como aqueles últimos momentos do verán xunto ao noso amor perecedeiro…

Foto: dylanstubs.com

O que dixo a prensa:

“Bob Dylan apareció en el escenario como un fantasma. Acompañado por William Baxter y John Jackson a las guitarras, Anthony Garnier al bajo y Winston Watson a la batería -el mismo grupo que le acompaña actualmente en su gira española-, su comienzo fue decepcionante. Un sonido impresentable por débil y mal mezclado, se unió a la nula intención de Dylan por todo lo que tenga algún parecido a conectar, comunicar, o como quiera llamarse a establecer una relación cómplice con el público que había ido a escucharle. Es su norma y nada que objetar (…) Y fue esa intransigencia la que ganó al público poco a poco, Precisamente en su faceta más difícil: la acústica. Así interpretó un Mr. Tamborurine men estremecedora por irrepetible. Para seguir subiendo, un Maggie`s farm eléctrico, potente y rockero. Con el público en lo más alto, cogió y se fue. No como un fantasma porque volvió para cantar Ain’t me babe. Entonces, sin decir ni adiós -tampoco había dicho hola-, se fue definitivamente entre la división de opiniones. Aquellos que hicieron el esfuerzo suplementario que requiere penetrar en su mundo, encantados. Los que no, decepcionados.” (EL PAÍS)

Portada de La Voz de Galicia o 10 de xullo de 1993